Sunday 25 March 2012

Για τον Αντόνιο Ταμπούκι in memoriam


Όταν στα 1942, οι φίλοι ενός χαμηλόμισθου υπαλλήλου άνοιξαν το σεντούκι όπου είχε φυλάξει τα χειρόγραφά του, ανακάλυψαν ότι τέσσερις από τους σημαντικότερους συγγραφείς της Πορτογαλίας – ο Αλπέρτο Καέριος, ο Μπερνάντρο Σοάρες, ο Άλβαρο ντε Κάμπος, κι ο Ρικάρντο Ρέις – ήταν ένα και το αυτό άτομο: ο άνθρωπος των γραμμάτων, Φερνάντο Πεσσόα. Τον αναφέρω απλά ως ‘άνθρωπο των γραμμάτων’ γιατί ολόκληρη η ζωή του Πεσσόα ήταν -για μένα- ένας αδιάλειπτος αναγραμματισμός.

Η ετερωνυμία του Πεσσόα (η οποία, όπως πλέον γωρίζουμε ανέρχεται σε 16 τουλάχιστον ‘πρόσωπα’) είναι ένα από τα σαγηνευτικότερα, όσο και πιο δυσεπίλυτα, ζητήματα της μοντέρνας λογοτεχνίας. Θα ήταν μάλιστα δύσκολο να σκεφτούμε σήμερα το τι σημαίνει ‘μοντερνισμός’, δίχως να ποτιστεί η συζήτησή μας από τον καπνό της πίπας του ορθώνυμου Φερνάντο. Θεωρώ πως η αντίληψη ότι τα Πεσσοικά ετερώνυμα δεν ήταν άλλο από λογοτεχνικά ψευδώνυμα, αν και ευλογοφανής, είναι λανθασμένη, για έναν τουλάχιστον λόγο: τα ψευδώνυμα κρύβουν, ενώ κάθε ετερώνυμο απο-καλύπτει ένα άλλο πρόσωπο, μια νέα όψη του εαυτού.

Η έκδοση από την Άγρα των κειμένων του Αντόνιο Ταμπούκι για τον Φερνάντο Πεσσόα αποτελεί μια πραγματικά σημαντική προσθήκη στην ελληνική βιβλιογραφία για τον «πιο μυστηριώδη ποιητή του 20ου αιώνα.» Το βιβλίο αποτελείται ουσιαστικά από τρία τμήματα: αυτοτελείς μελέτες, τρία κείμενα του Πεσσόα, και τις σχετικές διαλέξεις του Ταμπούκι στην École des Hautes Études. Η ανάλυση του Ταμπούκι έχει δύο αρετές. Πρώτον, αποφεύγει την μηχανική εφαρμογή κάποιας (ψυχαναλυτικής, στρουκτουραλιστικής, ή οποιασδήποτε άλλης ερμηνευτικά μεγαλόπνοης) θεωρίας, επιλέγοντας τον πιο δύσκολο δρόμο του να μιλήσει για το αντικείμενό του με βάση το ίδιο το έργο του Πεσσόα. Δεύτερον, η γνώση του για το έργο αυτό, επιτρέπει στον Ταμπούκι να ‘ελέγχει’ αποτελεσματικά – και με τον τρόπο αυτό να βελτιώνει καθοριστικά – ερμηνευτικές προτάσεις άλλων σχολιαστών. Στα αρνητικά, όμως, του ανα χείρας βιβλίου, θα πρέπει να σημειωθεί η επαναλητικότητα, όχι τόσο των ζητημάτων που επαναδιατυπώνονται σε κάθε κεφάλαιο, αλλά κυρίως, η ανα-παραγωγή φράσεων, παραπομπών, και παραθεμάτων διαφόρων συγγραφέων. Η πολύ ενδιαφέρουσα συλλογιστική που διατυπώνεται σε κάποιες μελέτες του πρώτου μέρους, αναπαράγεται αυτούσια στις διαλέξεις του τρίτου μέρους, δίχως περαιτέρω ανάπτυξη, ή εννοιολογική εμβάθυνση. Το πλήθος επιγραμματικών αναφορών και εκτενών παραθεμάτων διαφόρων συγγραφέων, οδηγεί μάλιστα τον Ταμπούκι σε ατοπήματα που δημιουργούν (αδίκως ίσως) την αμφιβολία για το αν έχει όντως διαβάσει τα κείμενα στα οποία αναφέρεται – όπως στην περίληψη του διηγήματος του Κόνραντ, The Secret Sharer, όπου ο κύριος χαρακτήρας περιγράφεται δις από τον Ταμπούκι ως «ένας επιβάτης» – ενώ, όπως δηλώνεται από την αρχή του διηγήματος, πρόκειται για τον καπετάνιο ενός εμπορικού πλοίου.

Ο Ανταίος Χρυσοστομίδης μας έχει συνηθίσει σε άριστες μεταφραστικές εργασίες, και το παρόν έργο δεν αποτελεί εξαίρεση. Οι υποσημειώσεις του, μάλιστα, παρέχουν στον Έλληνα αναγνώστη πολύτιμη βοήθεια για να διαπλεύσει την διακειμενική θάλασσα αυτού του βιβλίου. Είναι τέτοια όμως η φύση του πονήματος του Ταμπούκι, που θα χρειάζονταν κι άλλες διευκρινήσεις του επιμελητή για το λεξιλόγιο του βιβλίου, ιδίως όταν πρόκειται για τεχνικούς όρους που, ελλείψει επεξηγήσεων, μοιάζουν ακατανόητοι.

Παράδειγμα: λίγες σελίδες πριν το τέλος του πέμπτου κεφαλαίου, διαβάζουμε ότι «Η ψυχή ... είναι ... ένας τόπος που δύσκολα ορίζεται: είναι η Συνείδηση και το Ασυνείδητο, το Εγώ, το Είναι και το Είναι εκεί.» Η φράση αυτή είναι, καταρχήν, χαρακτηρισιτκή της ταχύτητας με την οποία ο συγγραφέας εισαγάγει διάφορα ζητήματα μέσω κεφαλογράμματων λέξεων, δίχως να προσφέρει μια συστηματική ανάλυση των εννοιών που επικαλείται – και οι τέσσερις σελίδες κειμένου που ακολουθούν πριν το τέλος εκείνου του κεφαλαίου δεν αρκούν βέβαια ούτε για μια ακροθιγή πραγμάτευση αυτών των εννοιών στο έργο του Πεσσόα.

Ιδιαίτερη απορία μπορεί να προκαλέσει η έκφραση «το Είναι εκεί», η οποία νομίζω ότι δεν συναντάται στην καθομιλουμένη ελληνική. Υποθέτω ότι πρόκειται για μετάφραση (διαμέσου των ιταλικών του Ταμπούκι) του Χάιντεγγεριανού όρου Dasein (μεταφρασμένου πριν δεκαετίες ως être là στα γαλλικά, και ως being there στα αγγλικά – πλέον το Dasein έχει ‘πολιτογραφηθεί’ και μεταφέρεται αυτούσιο από Γάλλους και Άγγλους μεταφραστές) και του οποίου η δόκιμη μετάφραση, εδώ και τριάντα περίπου έτη, στα ελληνικά είναι όχι «το Εκεί είναι» αλλά «το εδωνά είναι». Μια σύντομη υποσημείωση ίσως να βοηθούσε τον αναγνώστη στο να κατανοήσει ότι το βασικό νόημα της εν λόγω φράσης έγκειται στο ότι η πρωταρχική αίσθηση ύπαρξης του ανθρώπου είναι «το ότι είναι εντός του κόσμου», άρρηκτο μέρος μιας γεμάτης νόημα πραγματικότητας, την οποία η Δυτική μεταφυσική επιχείρησε να διασπάσει τεχνητά σε ‘υποκειμενικά’ και ‘αντικείμενικά’ τμήματα (κακώς βέβαια, σύμφωνα με την φαινομενολογική αντίληψη που περιγράφει ο Ταμπούκι).

Οι καλύτερες στιγμές του βιβλίου είναι, κατά τη γνώμη μου, αυτές που ο πολυμήχανος Ταμπούκι ανακτά την πεζογραφική του δύναμη, και αναλύει τον Φερνάντο Πεσσόα μέσα από την εμπειρία των ‘ηρώων’ του, όπως είναι ο δικός μου αγαπημένος ετερώνυμος, ο συγγραφέας του Βιβλίου της Ανησυχίας, Μπερνάντο Σοάρες. Εφαρμόζοντας στον Ταμπούκι την πρακτική εκτενών παραθεμάτων από άλλα κείμενα, ας μεταφέρω εδώ την κατακλείδα του δικού του κειμένου για τον Σοάρες, όπου διακρίνεται η τέχνη τόσο του Ιταλού συγγραφέα, όσο και του Έλληνα μεταφραστή:

«Με αυτό το πρόσωπο, με την ταπεινή κοινωνική ένταξη και τη μεγάλη ψυχή, η πόλη της Λισαβόνας κάνει μια πομπώδη είσοδο στη λογοτεχνία του αιώνα μας... Πρόκειται για μια πόλη φορέα μυστηρίου, γιατί ο αφηγητής έβαλε στην γεωμετρία της το μυστήριο της ύπαρξης. Και μαζί με τη Λισαβόνα κάνει την είσοδό του στη λογοτεχνία και ένας δρόμος, ... η οδός των Χρυσωτών του εμπορικού και βιοτεχνικού κέντρου της πόλης, στο οποίο υπάρχει και η οδός των ψιλικατζήδων, η οδός των βυρσοδεψών και η οδός των παπουτσήδων. και μαζί με τον δρόμο κάνει την είσοδό του και το γραφείο μιας εταιρείας υφασμάτων, όπου κρύβεται αυτός ο μεταφυσικός γραφέας που πρέπει να είχε γνωρίσει κάπου τον Μπάρτλεμπυ του Μελβίλ. Ταυτόχρονα με τη Λισαβόνα, τον δρόμο και το γραφείο παίρνει τη θέση του στη λογοτεχνία και ένα κουρείο, μια κακοφωτισμένη τρύπα στην οποία κάθεται ο Μπερνάντο Σοάρες με μια πετσέτα χωμένη στο γιακά του. Έχει στο πρόσωπο μια ανεξιχνίαστη έκφραση, και κοιτάζει την πόρτα τού πίσω μέρους του μαγαζιού. Γιατί εκείνη η γέρικη πόρτα, από όπου θα περίμενε κανείς να εμφανιστεί ο κουρέας, βλέπει κατευθείαν στο Σύμπαν.»



Η Νοσταλγία του Πιθανού: Γραπτά για τον Φερνάντο Πεσσόα

Antonio Tabucchi, μτφ: Ανταίος Χρυσοστομίδης

Άγρα, 2007


Monday 27 June 2011

Το Μαρτύριο

Σήκωσα το σεντόνι
και ήταν πάλι γυμνή στο πλάι μου
και πριν χαθεί
γύρισα να την κοιτάξω
και μη με κοιτάζεις μου είπε
δεν είμαι εγώ το σώμα που αγάπησες
αλλά εκείνο που θέλεις να θυμάσαι
κι εκείνο που δεν μπορείς να θυμηθείς
κι εκείνο που νομίζεις πως θυμάσαι.


ΓΙΩΡΓΗΣ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ (1997)

Saturday 25 June 2011

Λογοτεχνία με ημερομηνία λήξης


Ένα άρθρο για την ελληνική λογοτεχνία

Saturday 8 May 2010

Εικόνα & Πραγματικότητα



Βήμα Ιδεών, 7/05/2010, Αφιέρωμα στην Εικόνα, επιμέλεια Αντώνης Χατζημωυσής, με κείμενα από τους Γ. Πλειό, Γ. Κόρδη, Φ. Ζήκα, Χρ. Δερμεντζόπουλο, Γ. Παυλόπουλο, Γ. Ζεϊμπέκη, Δ. Νικολινάκο.


Κάθε εικόνα είναι μια επιφάνεια με νόημα: ό,τι δίνει νόημα στην εικόνα, όμως, δεν είναι ποτέ επιφανειακό.

Για να ερμηνεύσουμε ορθά το νόημα της εικόνας καλό είναι να αποστρέψουμε για λίγο την προσοχή μας από το τι μας δείχνει, και να εστιάσουμε στο πώς το παρουσιάζει: ποιος είναι ο τρόπος, η λειτουργία, η (νοητική, κοινωνική, και πολιτισμική) διαδικασία μέσω της οποίας μια επιφάνεια μπορεί να απεικονίζει κάτι. Μια επιφάνεια λειτουργεί ως εικόνα όταν προσφέρει στην όρασή μας κάτι που δεν είναι παρόν. Η παρουσίαση αυτού που απουσιάζει, με τρόπο αβίαστο, άμεσο, και διακριτικό, είναι το στοίχημα που κάθε εικόνα φαίνεται να κερδίζει, είτε πρόκειται για το πορτρέτο του Ματίς απ’ τον Ντεραίν, είτε για μια καρδιά χαραγμένη στον φλοιό ενός δέντρου, είτε για τα διαδικτυακά φωτογραφήματα που μόλις έλαβα στο ‘κινητό’.

Η κυριαρχία της λεγόμενης «εικονικής πραγματικότητας», συνοδεύεται από την υποχώρηση του στοχασμού γύρω από τη φύση, τη λειτουργία, και την αξία της ίδιας της εικόνας. Ενδεικτική είναι η αμηχανία πολλών διανοουμένων απέναντι στον εικονιστικό πληθωρισμό της εποχής μας – ενώ σε θεωρητικό επίπεδο εκφράζουν μια έντονη απαρέσκεια για την κυριαρχία των εικόνων, στον καθημερινό τους βίο δεν διστάζουν να κάνουν περισσή χρήση των τεχνητών, καλλιτεχνικών, και ηλεκτρονικών μηχανισμών οπτικής αναπαράστασης. Υπάρχει εντέλει τρόπος να αποφύγουμε την διαρκή μετατόπιση από την εικονολατρεία στην εικονοφοβία;

Το σημερινό αφιέρωμα επιχειρεί να ερμηνεύσει την εμπειρία των εικόνων που κατακλύζουν το αντιληπτικό μας πεδίο, με τη βοήθεια φιλοσόφων της αισθητηριακής αντίληψης, ιστορικών της τέχνης, και ερευνητών του πολιτισμού. στόχος του είναι να αναδείξει την πολυμορφία της απεικονιστικής λειτουργίας, να επισημάνει τις ιστορικές καταβολές της εικονογραφίας ως επικοινωνιακού εργαλείου, και να φωτίσει μέρος της περίπλοκης διαδικασίας που επιτρέπει σε μια κατάλληλα επεξεργασμένη επιφάνεια να κοινωνεί στον θεατή το νόημά της.

Wednesday 5 May 2010

Love call


I will clothe myself in your voice, in your voice, and invisibly I will go out into the street. I will stand there with your voice, with your voice inside me, and houses will pass me by like tired, half-sunken steamships. And it will last a hundred years, a hundred years, until birds take over your voice, your voice, to remind me I have to move on.


Zagreb, 2005

Dubravko Detoni

Thursday 29 April 2010

Απρίλης 1943


Διψάς, του στίχου το πουλί,
της ξενιτιάς τ' αγέρι
μα ο κόσμος έχει ξενιτιές
κι ο κόσμος δεν τις ξέρει...

Μην πεις: "Δεν καταδέχομαι!",
μην πεις: "Κι αχ, πώς να κάμω;"
Πιάσε το στίχο σου σκυφτός,
σαν το ψωμί από χάμω.



Τέλλος Άγρας

Monday 19 April 2010

Βραβεία ΔΙΑΒΑΖΩ - πρώτες εντυπώσεις


Η ανακοίνωση της μικρής λίστας των Βραβείων Διαβάζω αποτελεί ένα από τα λίγα, ευρείας απήχησης «γεγονότα» του εκδοτικού ημερολογίου. Οι σκέψεις που μπορεί να καταθέσει κανείς είναι πολλές και αφορούν όχι μόνο στις επιλογές που φιλοξενούνται στην κάθε μία από τις 7 κατηγορίες, αλλά και στον τρόπο που νοείται η κάθε κατηγορία, ως διακριτό είδος που μας καλεί σε κοινή αξιολόγηση φαινομενικά ετερόκλητων έργων. Ας αφήσω όμως τα γραμματολογικά για μετά τον καφέ, και ας περιοριστώ στην καταγραφή των πρώτων, αδούλευτων -μα ελπίζω όχι αδόκιμων- σκέψεων.

Η πλέον ισχυρή κατηγορία που συστηματικά, εδώ και αρκετά χρόνια, μας προσφέρει εξαιρετικούς τίτλους, είναι η πλέον ‘δυσπώλητη’ (αν μου επιτραπεί ο νεολογισμός) της αγοράς: αναφέρομαι στα έργα που συναπαρτίζουν την μία από τις ‘δίδυμες’ κατηγορίες των βραβείων: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ-ΜΕΛΕΤΗ. Τα δέκα βιβλία της κατηγορίας, παρά τους όποιους περιορισμούς μπορεί να εντοπίσει κανείς, είτε στην εκτέλεση των φιλόδοξων στόχων τους, είτε στην τεκμηρίωση των ερευνητικών τους υποθέσεων, αποτελούν μία όαση έλλογης πραγμάτευσης θεμάτων, που φωτίζουν ή επαναπροσδιορίζουν όψεις του λογοτεχνικού μας κανόνα.

Η άλλη δίδυμη -και απροσδόκητα νεοβαπτισθείσα- κατηγορία ΔΙΗΓΗΜΑ-ΝΟΥΒΕΛΑ, δημιουργεί μικτά συναισθήματα, κυρίως διότι στην κλασική της εκδοχή, που θα περιελάμβανε μόνο το ΔΙΗΓΗΜΑ, φιλοξενεί τρεις τουλάχιστον δυνατούς τίτλους -από τους Μήτσου, Σκαμπαρδώνη, Στάμου- ενώ στην επισυναπτόμενη ΝΟΥΒΕΛΑ παραλείπει κάποιους από τους έμπειρους του πεζού είδους, όπως ο Θ. Γρηγοριάδης.

Η λίστα του μυθιστορήματος είναι νομίζω από τις καλύτερες των τελευταίων χρόνων, αποφεύγοντας, εν πολλοίς, τον πειρασμό της συμπερίληψης τίτλων που η δημοσιότητά τους κατά το περασμένο έτος δεν αντιστοιχούσε στην πεζογραφική τους αξία. Είναι μάλιστα πολύ ενδιαφέρον ότι τα πιο σύγχρονα δείγματα γραφής δεν εντοπίζονται σε βιβλία με 'μοντέρνο' περιεχόμενο, αλλά σε αυτά με ιστορική (Γκουρογιάννης, Χουζούρη) ή αρχαιολογική (Χωμενίδης) θεματική!

Ας ελπίσουμε ότι στις 10 Μαΐου θα αναδειχτούν οι καλύτεροι από τους μοναχικούς εργάτες του λόγου...

Thursday 18 March 2010

Μεσημβρινές Συνευρέσεις


Γνωρίστε την Εύα Στάμου, συγγραφέα του βιβλίου Μεσημβρινές Συνευρέσεις (Εκδόσεις Μελάνι), μέσα από τις συνεντεύξεις της στην Athens Voice, το Lifo και το μπλογκ 'Πανδοχείο'.

Monday 8 March 2010

8 Μαρτίου 2010

Αγρίμι το χειμώνα

φυτό τρυφερό την άνοιξη

έντομο το καλοκαίρι

πετεινό τ' ουρανού το φθινόπωρο.

Τον υπόλοιπο χρόνο είμαι γυναίκα.



Βάνα Παύλοβα (Ρωσία)

Thursday 4 February 2010

Απογευματινές σημειώσεις



Η Εξέλιξη των Ειδών


Είχε εντέλει προσέξει
πως όσο προχωρούσε η κατάσταση τόσο χειροτέρευε
κι έτσι αποφάσισε να διακόψει στον άνθρωπο.



Ζωή

Δεν τη νοιάζει αν μας δυσαρεστεί.
Ξέρει πως δεν θα ξανασυναντηθούμε πια.



Για τη Μελαγχολία

Μη φοβάστε. Όταν κτυπήση την πόρτα και δεν ανοίξετε
θα φύγη. Ειν' εύθικτη ευτυχώς,
είν' ευτυχώς ασυνήθιστη στα "όχι".



Κώστας Μόντης (1914-2004)