Ο πειρασμός του υπάρχειν

Ο τίτλος του βιβλίου του Σιοράν ακούγεται ελκυστικός γιατί υπόσχεται όχι απλά μια ακόμη συζήτηση ενός γνώριμου ζητήματος, αλλά γιατί φαίνεται να προτείνει ένα εξ’ολοκλήρου νέο θέμα: το να συνεχίζεις να κάνεις οτιδήποτε, σημαίνει ότι υποκύπτεις σ’έναν πειρασμό: τον πειρασμό του να υπάρχεις.

Αυτό που θα ήθελα να σκεφτώ, διαβάζοντας το βιβλίο του Σιοράν, είναι εάν και πως μπορεί κανείς να αντισταθεί στον πειρασμό αυτό – κι αν όχι, τότε γιατί η επιθυμία για ύπαρξη να είναι τόσο ακαταμάχητη. Αντί όμως να με βοηθήσει να περιπλανηθώ στα μονοπάτια μιας νεόκοπης σκέψης, το κείμενο του Σιοράν με επανέφερε στο κλασσικό ερώτημα για το αν είναι λογικό ο άνθρωπος να φοβάται τον θάνατο. Η συζήτησή του είναι ευφυέστατη, κι η δοκιμιακή γραφή του κάποιες στιγμές πετυχαίνει ένα πολύτιμο εκφραστικό αγαθό: έχει – πως να το πω - μιαν όμορφη αταξία. Αλλά το περιεχόμενό της συνίσταται εν πολλοίς στην επαναδιατύπωση τυπικών επιχειρημάτων, από την εποχή των αρχαίων ατομιστών (σύμφωνα με τους οποίους όπου είναι ο θάνατος, δεν είμαι εγώ, κι άρα είναι παράλογο να τον φοβάμαι) ως την καθοριστική παρέμβαση των υπαρξιστών (για τους οποίους το να ζεις αυθεντικά σημαίνει να νοηματοδοτείς τις σχέσεις σου με τον κόσμο καθώς συνειδητοποιείς την δυνατότητα της ανυπαρξίας σου στο τώρα.)

Στις καλές στιγμές του ο Σιοράν είναι ο μεγάλος μάστορας του απρόοπτου: μπορεί εύκολα, μες τον λόγο του, η τελευταία λέξη μιας φράσης να ακυρώνει την συνηθισμένη σημασία όσων προτάσσονται. Σε παρόμοιο ρητορικό τέχνασμα οφείλεται, νομίζω, και η αναγνωστική αμηχανία που προκαλεί μια πρόχειρη ενασχόληση με το κείμενό του. Ενώ κάθε πρότασή του μπορεί άνετα να σταθεί μόνη της (γεννώντας μια μικρή εκδοτική βιομηχανία πεσιμιστικών αποφθεγμάτων), εκφέρεται πάντα ως τμήμα ενός σοβαρού, και αρκετά περίπλοκου, συλλογισμού. Έτσι όμως ο νους δεν ξέρει αν θα πρέπει να ξαποστάσει ώστε να γευθεί με την ησυχία του την κάθε πρόταση, ή αν οφείλει να προχωρήσει αμέσως στην επόμενη ώστε να κατανοήσει το συλλογισμό που αναπτύσσεται στο κείμενο.

Υπάρχει διάχυτη, στο βιβλίο του, η απαξίωση της συμβατικής ηθικής (ή ανηθικότητας) της Δύσης, των ιστορικά δοκιμασμένων τρόπων συνύπαρξης (ή αλληλοεξόντωσης) των ανθρώπων, καθώς και των μεταφυσικών συστημάτων που ανέγειραν πλήθος διανοητές (για να δικαιολογήσουν την αποτυχία τους). Πιστεύω πάντως ότι η εντύπωση ουδετερότητας που μπορεί να δίνει η ειρωνική αποστροφή του είναι ψευδής. Ο Σιοράν πονάει πολύ για να διατηρήσει την ουδετερότητά του, να μείνει αμέτοχος στο δράμα της ύπαρξης. Επειδή όμως το έργο που θέλει να ανεβάσει είναι η ανθρώπινη ζωή πέρα από κάθε συναισθηματική, ερωτική, ή ιδεολογική αυταπάτη, γίνεται ουσιαστικά σκηνοθέτης σ’ένα έργο δίχως σενάριο.

Αν και πολέμιος του μοντέρνου μυθιστορήματος, στα κείμενα που ασχολείται με τη λογοτεχνία, ο Σιοράν αποδεικνύεται ένας απόλυτα διαυγής, και σπάνιας ευαισθησίας στοχαστής. Οι παραινέσεις του προς ένα επίδοξο πεζογράφο της Ευρωπαϊκής περιφέρειας είναι από τις καλύτερες σελίδες επιστολικού λόγου που έχω διαβάσει. Η επιθυμία να μεταφέρω εδώ μικρά αποσπάσματα, δίκην αφορισμών, είναι πολύ μεγάλη. Αλλά επειδή θεωρώ ότι το βιβλίο αυτό πρέπει να διαβαστεί ως σύνολο, κι όχι αποσπασματικά, η παράθεση γοητευτικών φράσεων του Σιοράν είναι ένας – ίσως ο μόνος - πειρασμός στον οποίο θα προσπαθήσω ν’ αντισταθώ.

E.M. Cioran, Ο πειρασμός του υπάρχειν, μτφ. Δ. Δημητριάδης, Scripta, 2007