Sunday 24 February 2008

Η ρητορική του ελάχιστου


Δουλεύουμε πάνω σ’ένα κείμενο (δοκιμάζουμε σημεία τομής στον στίχο, επιζητούμε νοηματικές συνάφειες στην πρόταση) αλλά δεν δουλεύουμε πάνω σε μια λέξη: την επιλέγουμε - ή μας επιλέγει.

Μεταξύ μιας παραγράφου και της μοναχικής λέξης εισέρχεται ο αφορισμός – γενεσιουργός σκέψεων που εκφράζει η τέχνη της βραχύτητας. Υπάρχει μια παραδεδομένη αντίληψη για την αντίθεση συστηματικού λόγου κι αφοριστικής σκέψης. Όμως, ως λογοτεχνικό είδος ο αφορισμός φαίνεται να ευδοκιμεί σε χώρες που χαρακτηρίζονται για την αγάπη τους για μακρόπνοα θεωρητικά συστήματα. Στην αναλυτική κουλτούρα της Βρετανίας, π.χ, σπάνια συναντάμε μια αυθεντικά αφοριστική σκέψη – κι η εξαίρεση του Όσκαρ Ουάιλντ δεν είναι τόσο καθοριστική όσο εικάζεται. Νιώθω πως αρκετές από τις περίφημες φράσεις του υπολείπονται ουσίας:

«I never read a book I must review; it prejudices you so.» Εξαιρετικό - αλλά ανεφάρμοστο, ιδίως για όποιον, όπως και ο Ουάιλντ, πιστεύει στην αξία της κριτικής.

Οι Γάλλοι – παρά τον υπέρμετρο ζήλο τους για την ανέγερση ορθολογικών συστημάτων – αποδείχτηκαν πολλοί πιο εύστοχοι σε μια τέχνη που καθρεφτίζει τα όρια και τις αντιφάσεις του ανθρώπινου στοχασμού. Κλείνω με ένα αγαπημένο παράδειγμα του Λα Ροσφουκώ:

«Αν δεν είχαμε εμείς ελαττώματα, δεν θα νιώθαμε ευχαρίστηση όταν τα εντοπίζουμε στους άλλους.»


9 comments:

Flying Libido With A Ukulele said...

ΠΡΩΤΑ-ΠΡΩΤΑ Η ΠΟΙΗΣΗ (αποσπασματικοί στοχασμοί του Ελύτη που ανοίγουν οπτικές γωνίες για γόνιμο προβληματισμό πάνω στη ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥ ΕΛΑΧΙΣΤΟΥ... και η πρόταση του ποιητή που απορρέει από την ελεύθερη περιδιάβαση του στον υπερλογικό χώρο των ιδεών δεν είναι καθόλου συνείρμική):
"Ένα θέμα για να το εξαντλήσω, δεν έχω άλλον τρόπο παρά να το ζήσω γράφοντας. Που σημαίνει ότι βουτώ μέσα του πολύ προτού ξεκαθαρίσω τι θέλω να πω, και αφήνομαι να πλανηθώ εδώ κι εκεί, κατά προτίμηση στις γωνιές τις πιο σκοτεινές, προσπαθώντας να βλέπω ή, αν όχι, τουλάχιστον να ψαύω και ν’ αναγνωρίζω……….
Πολλές φορές τα ρεύματα με παρασύρουν, ξεχνιέμαι μπροστά σε κάτι που μ’ αρέσει και, καθώς το τρέξιμο της πένας, με τις δικές του γοητείες, ξυπνά μέσα μου άλλα ένστικτα, βρίσκομαι, τη στιγμή που βγαίνω από το παράξενο αυτό κολύμπημα, πολύ μακριά, κάποτε χωρίς να ’χω αγγίξει εκείνο που ζητούσα. Για να είμαι πιο ακριβής, τότε μόνο ξέρω τι θα έπρεπε να πω  αλλά είναι κιόλας αργά. Δεν μπαίνει κανείς δύο φορές μέσα στην ίδια ροή του ποταμού – για να θυμηθώ κι εγώ με τη σειρά μου το μεγάλο Εφέσιο…..
Κάτι περισσότερο: θα έλεγα ότι είναι χρέος του ποιητή, ακόμη και στο χώρο αυτόν, το γεωδαιτημένο από τα όργανα ακριβείας που διαθέτει η σκέψη, ν’ αποτολμά κινήματα της ψυχής αιφνιδιαστικά και ανεξέλεγκτα να προκαλεί επεμβαίνοντας μες στη σύνταξη, πρωτοδοκίμαστους κλυδωνισμούς το ύφος του, η γλώσσα του, ν’ αποκτούν κάτι από το σκίρτημα του νεανικού οργανισμού, τη φορά του πουλιού προς τα ύψη.
Φυσικά ένα τέτοιο πράγμα δεν είναι χωρίς κινδύνους. Μπορεί ένα ιδανικό μου να ήταν ανέκαθεν η διαφάνεια και, στην Ποίηση, να μου έφτανε η καθαρότητα του ψυχισμού, που μπορούσε μια έκφραση να περικλείνει, για να πιστέψω πως την επέτυχα. Όμως η διαφάνεια των νοημάτων ήταν κάτι διαφορετικό κι ώσπου να βρω κάποιον τρόπο ν’ ανταποκριθώ σ’ αυτήν, γνώρισα περιπλανήσεις κι έφτασα σε υπερβολές, που άφησαν βαθιά τα σημάδια τους πάνω στα πρώτα μου κείμενα. Καθώς τα ξαναδιαβάζω σήμερα, μαζί με τη γοητεία, που είναι φυσικό να φέρνει το ξαναζωντάνεμα μιας «ηρωικής εποχής», αισθάνομαι, την ίδια στιγμή, και μια έντονη απώθηση. Ενθουσιασμοί αδικαιολόγητοι, κάποτε μπορώ να πω, κι αντιπαθητικοί, φράσεις με απίθανο άλλά όχι, δυστυχώς, πάντοτε και αβίαστο μήκος, λυρικές εξάρσεις χωρίς αντίκρισμα, γλωσσικοί ακροβατισμοί και φραστικά πυροτεχνήματα, γενικά μια περίσσεια λόγου που, κοντά στ’ άλλα, δε μ’ άφησε ποτέ να μιλήσω με τρόπο ευθύγραμμο γι’ αυτά που αποτελέσανε, πιστεύω, τα κίνητρα και τη δικαίωση της ζωής μου.
Όταν έπιανα την πένα, θυμάμαι, ήθελα να αισθάνομαι πριν απ’ όλα ελεύθερος. Έτσι σα να ’βγαινα στα βουνά και να μπορούσα να τσαγκρουνίζομαι στ’ αγριοκλώναρα, να ζουπάω που και που κανένα μοσχομπίζελο, να δρασκελάω χαντάκια, να πίνω χούφτες το καθαρό νερό. Ήθελα στο βάθος, να τραγουδήσω αλλιώς απ’ ότι τραγουδάνε οι άλλοι – κι ας ήτανε φάλτσα. Θέλω να πω ότι το βάρος της γοητείας έπεφτε στη παράβαση, που σιγά- σιγά με τα χρόνια, είδα ότι ήταν πολύ περισσότερο μια πρόγευση της βαθύτερης αλήθειας, που κουβαλά μέσα της η νεότητα χωρίς να το γνωρίζει, παρά μια σκέτη αυθαιρεσία, ώστε να την κρίνεις με συγκατάβαση και να την προσπεράσεις. Και πως, στο κάτω-κάτω, αν με είχε οδηγήσει στα αμαρτήματα που απαρίθμησα, έφταιγε η απειρία μου η προσωπική και όχι, καθόλου, η ίδια αρχή, που μ’ έβαζε να δυσπιστώ σε κάθε τι το παραδεγμένο και συστηματικά να το αντιστρατεύομαι.
Το κόκκινο πανί μου – το πιο κόκκινο – ήταν και είναι ακόμη η ευκολία. Την υποψιαζόμουνα παντού. Κάτω απ’ τα κηρύγματα για την απλότητα, για την τάξη, για την εγκράτεια. Τη μυριζόμουνα πίσω από τις συνταγές για τον πεζό λόγο, που όφειλε τάχα να περιορίζεται στις μικρές περιεκτικές φράσεις και ν’ αποφεύγει σαν το διάβολο τις εικονοπλαστικές αντιστοιχίες ή τους συναισθηματικούς συνειρμούς. Εξάλλου, με δυσαρέσκεια έβλεπα, ολοένα και περισσότερο γύρω μου, από ένα είδος νεοεγκεφαλισμού να ρέπουν όλοι προς την αφηρημένη έκφραση, τις ηθελημένες παρασιωπήσεις – αυτός προπάντων ο φόβος: μήπως τα πούμε όλα – τους μελετημένους υπαινιγμούς, τις έμμεσες αναφορές σε παλιότερα στρώματα παιδείας, μια αληθινή πανδαισία για όλα τα γένη των συγχρόνων υδροκεφάλων...."

ναυτίλος said...

Δίπλα στους Γάλλους θα έβαζα και τους Γερμανούς (Νίτσε ,Λίχτενμπεργκ,Νοβάλις,
Γκαίτε,Σοπενάουερ,...)
Έλεγε ο Νίτσε σχετικά :
Ο αφορισμός, το απόφθεγμα ,είναι οι φόρμες της αιωνιότητας .
Φιλοδοξία μου είναι να πω με δέκα προτάσεις αυτό που κάθε άλλος το λέει με ένα βιβλίο-αυτό που κάθε άλλος δεν το λέει με ένα βιβλίο.

Kafeini said...

@flying libido, θερμό καλωσόρισμα στην Καφεΐνη, με ευχαριστίες για το εκτενές κείμενο.

Ναυτίλε, την καλησπέρα μου -
η παρουσία των Γερμανών σε αυτό τον τομέα είναι όντως ξεχωριστή - άλλη μία κουλτούρα που ενώ πνευματικά θέλγεται από τα μεγαλόπνοα συστήματα, αριστεύει στον αφορισμό (ο Λίχτενμπεργκ είναι έξαίσιος!)

Anonymous said...

Οσον αφορά την γηραιά Αλβιόνα ήταν ο Shakespeare που είπε το περίφημο
Brevity is the soul of wit,
όμως αυτός ήταν και παραμένει φαινόμενο, εξαίρεση

Kafeini said...

Πολύ όμορφη η παρατήρηση, Τριπτόλεμε - δύσκολο να σκεφτούμε κάτι στο οποίο να αστόχησε ο 'μεγάλος βάρδος'.

sexton said...

ΠΕΡΙ ΚΡΙΤΙΚΗΣ: Νομίζω πως αν διαβάζαμε καλές κριτικές θα διαβάζαμε περισσότερα βιβλία. Διαφωνώ με τον Όσκαρ Ουάιλντ, συμφωνώ με σας, αν και γενικώς μου είναι συμπαθής.
Το να χαιρόμαστε με τα ελαττώματα των άλλων σημαίνει όχι μόνο πως έχουμε ελαττώματα κι εμείς, αλλά πως δεν τα έχουμε αποδεχτεί ή υπερβεί με κάποιο τρόπο [η ανθρώπινη φύση που βιάζεται να κρίνει πρώτα τον άλλον και μετά τον εαυτό του, απλώς για να νιώσει στα πρόχειρα καλύτερα].

Kafeini said...

Καλησπέρα sexton - ευχαριστώ για το σχόλιο - η ποίηση (κι η τεχνη του λόγου, γενικότερα) ας λειτουργεί ως αντίδοτο στην μεροληπτική μας στάση.

Εαρινή Συμφωνία said...

Καλημέρα. Εχεις πρόσκληση στο μπλογκ μου

Kafeini said...

Εαρινή συμφωνία, σ' ευχαριστώ για την πρωτότυπη πρόσκληση. Θα ανταποκριθώ με χαρά.